 |
| +nis ve +nıs ekli yer adları |
Haritada eski adı +nıs veya +nis ile sonuçlanan toplam 182 adet yerin tümünü görüyorsunuz. Hiç biri – bir ihtimal Nizip’teki Munis hariç – Türkçe değil, çünkü Türkçede penis, tenis ve mütecanis dışında, öyle biten veya bitebilen başka sözcük veya kişi adı yok. Kürtçe de değil sanırım: Benim Kürtçe bilgim kesin bir şey söylemeye yetmez, ama danıştığım arkadaşlar da makul bir öneri getiremediler. Aydın ve Denizli’deki iki adet Gerenis/Girenis ile Muğla’daki Mersenis ve Rize’deki Hanis hakkında fikrim yok; Yunancadan alıntı muhtemel, ama orijinalini bilmiyorum. Eğridir’deki Nis veya Niş Yunanca “ada” demek. Geriye kalan 176 taneyi aşağıda listeledim.
İki not. 1930 ve 1946 tarihli Dahiliye Vekaleti listeleri bu yerlerin çoğunu +nis olarak yazmış. Ancak bildiğim kadarıyla yerel telaffuz birçoğunda +nıs, hatta Hakkari ve Hizan’da kulağıma gelen sertleştirilmiş s ile +nıss gibi. Burada ayırt etmeye kalkmadım, hepsini +nis yazdım. Nişanyanmap’te karışık, çoğu +nıs.
İkincisi, yazımda büyük problemler var. İsimler acayip, eski yazıdan yeni yazıya aktarım problemleri daha da acayip. Çoğu yerde yerel telaffuza ilişkin en güvenilir kaynak Kiepert haritalarıdır; onun da Van-Hakkari-Bitlis paftaları yok, yayınlanmamış. Her halükârda mesela Arkanis-Arkinis-Arkunis-Erkinis, Koçanis-Koçvanis-Kocganis, Mirkanis-Mirvanis-Miryanis aynı adın varyantları olsa gerek.
| Çatak | Van | |
| Ağvanis | Gölova | Sivas |
| Akinis | Başkale | Van |
| Akpinis | Korkut | Muş |
| Akunis | Hizan | Bitlis |
| Arçganis | Pervari | Siirt |
| Arkanis | Çatak | Van |
| Arkinis | Gevaş | Van |
| Arkunis | Olur | Erzurum |
| Arnis | Korkut | Muş |
| Arnis | Yedisu | Bingöl |
| Avanis | Eruh | Siirt |
| Avanis | Merkez | van |
| Avranis | Merkez | Hakkari |
| Axçanis | Gürpınar | Van |
| Ayanis | Merkez | Van |
| Babanis | Gürpınar | Van |
| Barbunis | Midyat | Mardin |
| Bavanis | Yüksekova | Hakkari |
| Bedrevanis | Horasan | Erzurum |
| Behanis | Gürpınar | Van |
| Bilvanis | Baykan | Siirt |
| Bovanis | Yüksekova | Hakkari |
| Çağirnis | Tortum | Erzurum |
| Çiçkanis | Çatak | Van |
| Cifenis | Koyulhisar | Sivas |
| Cinis | Aşkale | Erzurum |
| Çıpxınis | Merkez | Bayburt |
| Çoravanis | Merkez | Van |
| Derbedanis | Gürpınar | Van |
| Didanis | Gürpınar | Van |
| Dımnis | Bahçesaray | Van |
| Endiyanis | Hizan | Bitlis |
| Engüştanis | Gürpınar | Van |
| Erdanis | Merkez | Hakkari |
| Erkinis | Aydıntepe | Bayburt |
| Erkinis | Yakutiye | Erzurum |
| Erkinis | Yusufeli | Artvin |
| Ermanis | Merkez | Van |
| Ermenis | Doğanşar | Sivas |
| Ernis | Muradiye | Van |
| Ferhinis | Çatak | Van |
| Fopercanis | Pervari | Siirt |
| Gaxanis | İspir | Erzurum |
| Gercanis | Refahiye | Erzincan |
| Goranis | Merkez | Hakkari |
| Gornis | Narman | Erzurum |
| Govanis | Beytüşşebap | Şırnak |
| Govenis | Merkez | Malatya |
| Hareganis | Edremit | Van |
| Havinis | Merkez | Bitlis |
| İninis | Çatak | Van |
| İşkimanis | Çatak | Van |
| Kaçikonis | İspir | Erzurum |
| Kafkanis | Hizan | Bitlis |
| Kalanis | Yüksekova | Hakkari |
| Kalgonis | İspir | Erzurum |
| Kanis | İspir | Erzurum |
| Kânis | Hizan | Bitlis |
| Karonis | İspir | Erzurum |
| Kerevanis | Edremit | Van |
| Kertinis | Yüksekova | Hakkari |
| Kimyanis | Pervari | Siirt |
| Kinanis | Eruh | Siirt |
| Kinyanis | Yüksekova | Hakkari |
| Kıpanis | Pazaryolu | Erzurum |
| Kirvanis | Başkale | Van |
| Kirvanis | Yusufeli | Artvin |
| Kobanis | Merkez | Van |
| Koçanis | Merkez | Hakkari |
| Koçkanis | Narman | Erzurum |
| Kocvanis | Mazgirt | Tunceli |
| Koğanis | Tortum | Erzurum |
| Kolanis | Mutki | Bitlis |
| Kornis | Narman | Erzurum |
| Kotranis | Merkez | Hakkari |
| Manis | Yüksekova | Hakkari |
| Martenis | Çatak | Van |
| Marunis | Merkez | Hakkari |
| Matmanis | Gevaş | Van |
| Mekanis | Yüksekova | Hakkari |
| Merinis | Şenkaya | Erzurum |
| Metolanis | Yüksekova | Hakkari |
| Miçkanis | Gevaş | Van |
| Mirkanis | Pazaryolu | Erzurum |
| Mirvanis | Tercan | Erzincan |
| Miryanis | Merkez | Bitlis |
| Mışeknis | Suşehri | Sivas |
| Mocgonis | Merkez | Bitlis |
| Momkanis | İspir | Erzurum |
| Mûnis | Hazro | Diyarbakır |
| Müşkünis | Merkez | Bitlis |
| Nanis | Bahçesaray | Van |
| Nazırvanis | Şenkaya | Erzurum |
| Nernis | Hizan | Bitlis |
| Noravanis | Merkez | Van |
| Norevanis | Bahçesaray | Van |
| Oğvanis | Tatvan | Bitlis |
| Oranis | Tatvan | Bitlis |
| Pahvanis | Gevaş | Van |
| Palanis | Merkez | Hakkari |
| Panganis | Hizan | Bitlis |
| Paranis | Bahçesaray | Van |
| Paxnis | Pazaryolu | Erzurum |
| Peltanis | Merkez | Hakkari |
| Pendekanis | Gevaş | Van |
| Pendivanis | Tatvan | Bitlis |
| Penganis | Tatvan | Bitlis |
| Peranis | Başkale | Van |
| Perçanis | Tuzluca | ığdır |
| Pevanis | Yüksekova | Hakkari |
| Piltanis | Gevaş | Van |
| Piranis | Yüksekova | Hakkari |
| Pirkanis | Merkez | Hakkari |
| Piyanis | Merkez | Hakkari |
| Poğanis | Merkez | Van |
| Poğonis | Gevaş | Van |
| Posanis | Refahiye | Erzincan |
| Qûrânis | Merkez | Hakkari |
| Resulanis | Başkale | Van |
| Sağnis | Karlıova | Bingöl |
| Şahmanis | Gürpınar | Van |
| Şahmanis | Tatvan | Bitlis |
| Şahmunis | Çatak | Van |
| Sanis | Merkez | Bitlis |
| Sarnis | Lice | Diyarbakır |
| Şarunis | Başkale | Van |
| Şertinis | Merkez | Hakkari |
| Setmanis | Saray | Van |
| Şêxcanis | Çatak | Van |
| Sikânis | Başkale | Van |
| Şikranis | Tatvan | Bitlis |
| Şimanis | Başkale | Van |
| Şimûnis | Merkez | Hakkari |
| Şirinis | Hizan | Bitlis |
| Sirûnis | Şemdinli | Hakkari |
| Siyanis | Baykan | Siirt |
| Sozvanis | Çatak | Van |
| Şuşanis | Merkez | Van |
| Tahmanis | Gevaş | Van |
| Tahmanis | Gürpınar | Van |
| Tığnis | Almus | Tokat |
| Tiknis | Akyaka | Kars |
| Tunis | Ahlat | Bitlis |
| Varekanis | Baykan | Siirt |
| Varenis | Gevaş | Van |
| Varginis | Göle | Ardahan |
| Varnis | Hizan | Bitlis |
| Vartinis | Korkut | Muş |
| Vartinis | Tatvan | Bitlis |
| Verindanis | Gevaş | Van |
| Verkanis | Merkez | Hakkari |
| Verkonis | Gevaş | Van |
| Voçxaranis | Gürpınar | Van |
| Xaçanis | Çatak | Van |
| Xanânis | Merkez | Hakkari |
| Xaragonis | Merkez | Van |
| Xaynis | Olur | Erzurum |
| Xerdelanis | Merkez | Hakkari |
| Xındinis | Hizan | Bitlis |
| Xınis | Hınıs | Erzurum |
| Xınis | Silopi | Şırnak |
| Xırindanis | Patnos | Ağrı |
| Xırkanis | Gürpınar | Van |
| Xoranis | Adilcevaz | Bitlis |
| Xozevanis | Erzurum | |
| Xozunis | Merkez | Erzincan |
| Xubanis | Hizan | Bitlis |
| Zeranis | Merkez | Van |
| Zerdenis | Oltu | Erzurum |
| Zeynis | Gürpınar | Van |
| Zirvandanis | Merkez | Van |
| Zuvanis | Aziziye | Erzurum |
İtiraf edeyim, ilk farkına vardığımda bu formasyon uzunca bir süre kafamda muamma olarak kaldı. Hatta 2009-2010’da bir iki yazımda kısaca sözünü ettiğimi hatırlıyorum, böyle bir acayiplik var, nedir bilemedim diye. Sonra Eprigyan’ın Coğrafya Sözlüğü (1902), peşinden Yerevan Üniversitesinin Yer Adları Sözlüğü (1988) imdadıma yetiştiler. Martenıs < Mardents Մարդենց, Miçkanıs < Miçgents Միջկենց, Bedrevanıs < Bedroyents Պետրոյենց, Zirvandanıs < Zırvandents Զրուանտենց, Voçxaranıs < Voçxarents Ոչխարենց. Yani: Mardlar, Miçikler, Bedrolar, Zırvandlar, Koyunlar. Türkçe (ve Kürtçe) telaffuzu dert olan /ts/ sesi, öne gelen ı/i ünlüsüyle beslenmiş.
Şimdi iki ufak açıklama. Bir, tıpkı Türkçede – ve Yunancada ve sanırım diğer dillerde – olduğu gibi Ermenice çoğul yer adları çoğu zaman bir aile, sülale, aşiret veya cemaate işaret eder. Emirler = Emir soyundan gelenler, Hacallar = Hacıali sülalesi, Süller = Süleymanoğulları. Burada sayılanların da sanırım yüzde seksenden fazlası öyle.
İki, Ermenice yer adları çoğu zaman ismin genitif halinde söylenir ve öyle kaydedilir. Yani Bedrolar(ın) köyü, Hacallar(ın) yeri, Koyuncular(ın) yaylası. Türkçe isim tamlamasında belirteç, tamlanana eklenir: Karapürçek köy-ü. Ermenicede ise tersidir: Karapürçek-in köy. Yunancada da öyle değil mi? Adamın adı Syngros, ama Atina’nın ana caddesi Singrou, yani Singros-un.
Eski Ermenicede standart çoğul eki yalın halde +k’dir. Ancak zümre belirten adlarda +enk ve +ank biçimini alır: Mard > Mardenk “Kürtler”, Bedro > Bedroyenk “Bedrolar”. Bunun genitif hali +ents ve +ants olur. Buyurun, Mardents, Bedroyents.[1]
Bu durumun sonucu olan bir hoş detayı gözden kaçırmayalım. Bir düzineye yakın yerde yerleşim adı hem +enk hen +ents > +enıs biçimlerinde kaydedilmiş. Mesela Merdenik/Merdenis/Merdinis, Nazirvank/Nazirvanis (Şenkaya Yazılı k.), Bedrevank/Bedrevanıs (Horasan Yörükatlı k.), Gercanik/Gercanis (Erzincan Refahiye), Dünk/Tunıs (Ahlat Tunus mah.), Vartinik/Vartinis (Kemaliye Başpınar, Muş Korkut Altınova, Çemişgezek Demirbük, Elazığ Kuşhane, İspir Mescitli, Tatvan Nohutlu). Kendini liste yazan İçişleri Bakanlığı memurunun yerine köy, içinden çıkabilirsen çık bakalım.
Dönelim listeye. O isimlerin yapısı az çok açık, ama üçte ikisinin gövdesini çözebilmiş değilim. Meşeli, Kavaklı, Armutlu gibi adlar kolay da, aile ve cemaat adlarıyla şahıs lakaplarını çözmek her babayiğidin harcı değil. Bedrolarla Babolar kim, Bilvanis’te anılan Bilolar tanıdığımız Sefil Bilo ile akraba mı, hele Resuller ile Şêxcan’ların burada ne işi var, her yerde karşımıza çıkan Garciganlarla Kurdikanlar kimler? Özellikle Tatvan, Hizan, Norduz, Hakkari gibi ulaşımı zor ve anlatanı az yerlerde bu tür isimlerin yoğunlaşmasının sebebi nedir? O yerlerde Kürtçe ile Ermenice arasındaki dengeler neydi, bin sene önce neydi, daha önce neydi?
Bunları çözeydik zaten oraların sosyal tarihini baştan yazmış olurduk. Yapılabilir mi bu saatten sonra? Sanmam.
[1] Modern Ermenice çoğul eki +er ve +ner yer adlarında çok ender kullanılmış. Üç tane Komer (“hayvan damları”, bir Keder (“dereler”), iki Agner (“pınarlar”) sayabiliyorum, o kadar. Buna karşılık çok sayıda Komk (Türkçesi Komık), Kedk (Kedik/Gedik) ve Agunk (Eğnik, Eğnük) var. Demek ki Türkiye’deki Ermenice yer adlarının büyük kısmı 16.-17. yy’dan eski; çoğu tahminimce 11. yy’dan eski.
