Ortaçağda Ermeniler çok yazı yazmış diye dün belirttim. O yazıların önemli bir bölümünü vakanüvisler, yani yıl be yıl siyasi olayları kayda geçiren eski zaman tarihçileri oluşturur. İngilizcesi chronicler.
Aşağıda Ermeni vakanüvislerinin en tanınmışlarından bir kısmının listesini çıkardım. Sizin işinize yarar mı bilmem; benim işime yarayacağı kesin. Hemen hepsini çeşitli vesilelerle okudum da, kafamda bir sıraya koymayı denememiştim.
Rakamlar yaklaşık olarak vekayinamenin kapsadığı tarihler. Parantez içinde > ile gösterilen sayı, eser o tarihten sonra yazılmış olmalı demek. İsmin yanına parantez içinde yer adı belirtilmişse, vekayiname sadece o diyarın tarihine dair – Taron yani Muş, Vaspurakan yani Van, Ağuan yani şimdiki Azerbaycan’ın Gence tarafı.
İlk baştaki dört metin hayli problemli eserler. Agathangelos ve belki Pavstos Yunancadan çeviri olabilir; Zenob çok sonradan yazılmış veya aktarılmış bir metin; Khorenatsi güvenilir bir kaynak değil. Sonrakiler, zaman geçtikçe kalite ve güvenilirlik kazanmış.
Hemen hepsinin İngilizce çevirileri şu adreste var: http://www.attalus.org/armenian/index.html . Tovma’nın Vaspurakan tarihi (copyright meselelerinden dolayı olmalı) yazık ki yok. Oysa Van-Hakkari bölgesel tarihi açısından hazine değerinde bir eserdir.
Agathangelos 250-330 (>450)
Zenob Glak 300-330 (>450)
Pavstos Buzant 319-384 (>450)
Movses Khorenatsi ...-428 (>450)
Ğazar Parpetsi 387-485
Sebeos 572-660
Yovhan Mamikonian (Taron) 600-680 (>900)
Ğevond 632-788
Tovma Artsruni (Vaspurakan) 851-904
Hovhannes Episkopos 850-924
Ukhtanes 850-985
Movses Daskhurantsi (Ağuan) ...-988
Stepanos Asoğik 888-1004
Aristakes Lastiverttsi 1000-1072
Matteos Urhayetsi 1000-1136
Mkhitar Goş (Ağuan) 1130-1162
Kirakos Gandzaketsi 1190-1241
Smbat Sparapet (Kilikya) 951-1262
Antik Yunan ve Latin yazarlarından Armenia hakkında kapsamlı bilgi verenlerden birkaçını aşağıda saydım. Hepsinin modern dillere çevirileri internetten bulunabilir.
Herodotos (MÖ 5. yy), Ksenofon (MÖ 4.) Polybius (MÖ 2.), Strabon, Eski Plinius, Plutarkhos, Tacitus (MS 1.), Josephus, Appianus, Cassius Dio (2.), Ammianus Marcellinus (4.), Sozomen (5. yy), Prokopios (6. yy), Theophylaktos Simokatta (7.)...
